خان طلا دات کام - مطالب ارسال شده توسط admin

ریشه شناسی واژه لُرکه نژاده لری گویش ایل بهمئی

لُرکَه lor-ka: آواز و نعره مردانه مردان لر به هنگام نبرد یا آغازیدن برای نبرد .
این واژه از بنیاد واژه لر + کاف آمده است یعنی منسوب به لر .
این واژه در روزگاران سپسین برای آواز پازن( بز نر)به هنگام نبرد یا آغاز جفت گیری به کار رفته است و آواز و نعره مردانگی بوده است چرا که در مناطق زاگرس نشین بزها بیشترین جمعیت حیوانات اهلی بوده اند و درهر منطقه ای از زاگرس نیز حیوانات آن منطقه به نام همان ایل بازخوانده شده دارای خصوصیات ظاهری خاصی بوده اند. مانند پازن بختیاری(بز نر ایل بختیاری) یا پازن بهمیی( بز نر ایل بهمیی) یا قوچ بختیاری و.....
این واژه در تمامی گویشهای لر بزرگ از بختیاری تا کهگلویه تا شولستان(ممسنی استان فارس) در همین ریخت کاربرد دارد.
ناگفته پیداست که آواز لُرکه قوی و بلند نشان از نیرو و توان آن شخص یا حیوان دارد و نوعی عملیات روانی پیش از آغاز نبرد یا به رخ کشیدن نیرو و قدرت خود برای زور آزمایی محسوب می شد.

با تشکر از مهراد استاد

بافتنی ها در بهمئی | خانطلا دات کام

مجتبی بدرقه 
  بازدید : 359
شنبه 29 مهر 1396 : 21:12 
نظرات (0)

در این پست خانطلا دات کام به معرفی بافتنی ها در ایل می پردازد

بافتن قالیچه 6 متری (2*3متر)

بافتنی های بسیار زیادی در ایل بهمئی از قدیم مرسوم بوده و اغلب توسط کینوان(بانوان) ایل بافته می شد اما گاهی در بافتن مردان نیز کمک می کردندکه به تعدادی از آنها اشاره می کنم :

*قالی ، قالیچه ، زِرمُهری (سجاده)،گلیم ،جاجیم ، لَت بهوُن ،هور ،شَلَه،کولوُن، آسار(افساراسب یا الاغ )، وِرِس،آوار ،مِتَنگ، شلیف، بَنَه،دَسبَند برای بستن بچه ها در گهواره ، سَلَه(که از چوب نازک درخت بام با مهارت خاصی بافته می شد )،خوُرج ، خورجین، تَکَل ،توُرجول* ، و و و ...اخیرا هم مشاهده شده با استفاده از کانوا زنان به بافتن *شال گردن ، پیژامه ،کیسه و لیف حمام کمربند* و چیزهای دیگر اقدام نمودند

بافت بهون - گلیم - قالیچه توسط کینوان ایل بهمئی

از جمله صنایع دستی بافتنی در ایل بهمئی قالیچه های 6 متر مربعی (دو متر عرض در سه مترطول ) که به قالیچه های *((سوُ وُ دوُ))* معروف بودند توسط تعدادی از زنان کدبانوی ایل بافته می شد .همه زنان ایل توانایی بافتن این نوع قالیچه را نداشتند فقط بعضی از کدبانوها که می شود گفت حدود 50درصدشان این رشته را از مادر خود به ارث می بردند و 50درصد دیگرشان که متاثر از محیط و یادگیری و زنان همسایه بود توانایی بافتن این نوع قالیچه های پرطرفدار را داشتند (همان بحث تقابل وراثت و محیط که از ادوار قدیم مرسوم بوده است).

.برای بافتن این نوع قالی به ابزار و وسایل خاصی نیاز بود که عبارت بودند از : دو عدد چوب محکم و سفت ویک چوب دیگر به همین اندازه اما کمی باریکتر یک ترکه آهنی که به آن سیخ هم می گفتند به طول 2الی 2.5متر ،دو عدد وِرِس ، چهار عدد میخ چوبی یا آهنی ،غَرَه، کَرکیت ، قیچی مخصوص ، رُنجِک ، انواع بند مخصوص و و

زن کدبانوی ایل ابتدا پشم گوسفندان را بعد از اینکه در فصل بهار چیده می شدند به رودخانه می برد و اقدام به شستن آنها می نمود تا از هرگونه آلودگی پاک شوند بعد در حیاط خانه آنها را پهن می کرد تا توسط نور آفتاب خشک شوند سپس توسط چوب مخصوصی که از درخت بلوط یا انار ویا حتی بنگرو تهیه شده بود و به آن *تَرکه* می گفتند اقدام به حلاجی پشم ها می نمود، از آنجا که این حلاجی کافی نبود سپس با دست اقدام به حلاجی مجدد می کرد که به این حلاجی دوباره *((دِشَنیدَن))*می گفتند ، پشم ها پس از دِشَنیدَن با وسیله مخصوصی به نام *پَرَه* ریسیده می شدند که به این کار *گردَنیدَن* پشم ها می گفتند ،اکثر خانمها این کار ((پَرَه گردَنیدن ))را موقعی که معمولا برای چرانیدن *مَندالَل*(بزغاله ها و بره ها)در حالیکه بچه خردسالش نیز بر دوشش بود انجام می دادند .بعد این رشته های ریسیده شده را که روی هم جمع می کردند به آن *کُلُم* می گفتند، یک رشته برای کار ،باریک بود و مقاومت نداشت ، سپس دو کُلُم را توسط ابزار دیگری به نام *((دیک غَچَه ))* به هم می بافتند و حالا به این نخ *«بَند»* می گفتند سپس این بندها را به دسته هایی به طول70 الی 80سانتی متر در می آوردند از قبل دیگ رنگرزی و انواع رنگ مورد نیاز را تدارک دیده بودند این دسته های بند را به تعداد مورد نیاز در رنگ مخصوص می گذاشتند و چند ساعتی اجازه می دادند که بندها در آب و رنگ خوب قُل بزنند تا بند خوب رنگ بگیرد سپس آنها روی طناب یا روی دیوار سنگی حیاط *کَرَّه* یا روی تخت ها و وسایل دیگر پهن می کردند تا خشک شوند ، مجددا این بندها را به کُلُم تبدیل می کردند اما این بار کُلُم رنگی ، این بندها که از پشم گوسفند بودند جهت پود قالی و بافت اصلی قالی که به آن *«رِند»* می گفتند قابل استفاده بود .

اما جهت تار قالی همین کارها را با موی بزها انجام می دادند که به این بند *«چِرچِر»* می گفتند و خیلی محکم تر از بندهای پشم گوسفندان بود ولی آن را رنگ نمی کردند .

پس از تهیه بندهای مختلف در روزی نیک که از کسانی که حساب و کتاب ماههای قمری دستشان بود اطلاعات می گرفتند وبه اصطلاح در یک ساعت نیک و با توکل برخدای متعال و استعانت از درگاه احدیت شروع به *تَنیدن تَندار(تَمدار)* می کردندبرای این کار ابتدا دو چوب محکم به طول حدود 2 الی 2.5 متر و به کلفتی2 اینچ و یک چوب دیگر به همین درازا اما کمی باریکتر و چهار عدد میخ چوبی و یا آهنی و دو عدد وِرِس از قبل آماده می کردند. در این کار چون کمی سختی خاص خودش را داشت مردها حتما کمک می کردند . ابتدا دو تا از میخ ها را در نقطه مناسبی از محلی که می خواستند در آنجا کار قالی بافی را انجام دهند ،می کوبیدند سپس یکی از چوبها را قبل از این میخ ها قرار می دادند ودو تا سنگ زیر دوسر چوب قرار می دادند تا چوب بلند شود و کُلُم بند به راحتی از زیر آن رد شود . میخ های دیگر را با توجه به اندازه قالی که در نظر داشتند حدود 70الی 80 سانتی متر بیشتر (این اضافه جهت این بود که در انتهای کار جای دست باشد که بتوانند با چوب پیز وپله و نی پَسدوُم به راحتی کارکنند ) زیر دو سر این چوب هم دوسنگ به همان اندازه قبلی قرارمی دادند و با کمک یک کدبانوی دیگر شروع به تنیدن تارهای قالی می کردند برای این کار کُلُم بند چِرچِر را به دست یکی از بچه ها می دادند و یک سرآن را ابتدا به چوب اولی گِرِه می زدند و به دست بچه می دادند بچه کُلُم را به دست بانوی دیگر می رساند و بانو از زیرچوب رد می کرد و دوباره بچه آن را پیش بانوی اولی باز می گرداند و این کار تا انتهای دار قالی که معمولا حدود دو متر بود ادامه داشت ، سپس سنگها برداشته می شدند . دو میخ بالای تَمدار کنده می شدند و حدود 80تا 90سانتی متر عقب تر کوبیده می شدند ودو سر چوب بالای تمدار را با وِرِس به این میخ ها وصل می کردند و با مهارت خاصی که به آن *گِرِه خِفت* می گفتند باعث می شدند که تمدار به طرف میخها سِفت شود وبه اصطلاح تمدار را تِنگ می کردند و گاهی هم از کاربرد قاعده *«کَلَه پِت»* (چوبی را لای وِرِس می گذاشتند و می پیچاندند تا باعث سفت شدن دار قالی شوند )و هر از گاهی با توجه به سنگینی عقب قالی به دلیل بافتن و رفت وآمدهای مکرر ، دار قالی شُل می شد که با همین مهارت اقدام به تِنگ کردن آن می کردند (البته در سالهای اخیر میله ها و جغجغه های آهنی پیدا شد که پیچهای مخصوصی داشتند و با پیچاندن این پیچها کار سفت شدن دار قالی را انجام می دادند .)

یکی دیگر از کارهایی که انجام می دادند *«پیزوپله»*بود که آن چوب نازکتر را به وسیله بند با فاصله حدود بیست الی بیست وپنج سانتی متر بالای دار قالی به طوریکه به همه آن چِرچِرها یکی یکی وصل شودو نیز به دور سیخ بالای چوب پیزواز و پله پیچانده می شد ،قرار می دادند واین کار باعث می شد که بتوانند یک حالت ضربدری در تارهای قالی بوجود آورند که بعد از بافتن یک ردیف و عبور دادن پود قالی(که به آن *ماشِر*می گفتند ) و کوبیدن آن توسط غَرَه و کرکیت با حرکت چوب نازک یا نی مخصوص که بعد از چوب پیز وپله قرار داشت و به آن *پَسدوم* می گفتند توسط غَرَه ، باعث می شدند که این حرکت ضربدری ،،تارهای قالی رایک در میان بالا و پایین کند تا دوباره بتوان بعد از بافتن یک ردیف دیگر وعبور دادن ماشر به کار قالی بافی ادامه داد.

تا اینجا مقدمه کار بود و از حالا به بعد کار اصلی بافتن قالی شروع می شود . قبلا گفته بودیم که ابتدا کدبانو همه وسایل لازم را آماده می کند حال که شاکله اصلی دار قالی آماده شد کُلُم های بند رنگی را از هررنگ یک کُلُم واز رنگهای پرمصرف مانند قرمز جگری دو کُلُم در دوطرف بندی بالای سر خود کمی جلوتر آویزان می کند و یک سر بند کُلُم را در نزدیکی پیزو پله در دسترس خود قرار می دهد و از رنگ مورد نظر جهت نمایش پشت قالی (که اکثرا هم رنگ قرمز جگری را انتخاب می نمودند )نیز در دسته هایی 60الی 70سانتی متری که به آن *ماشِر* می گفتند جهت استفاده به عنوان پود قالی آماده می کردند.ابتدا با بندهای ماشِر حدود ده سانت پشت سر هم در دو یا سه رنگ جهت حاشیه ابتدای قالی می بافتند و بعد شروع به بافتن قسمت اصلی قالی می نمودند به این صورت که با توجه به نقشه از پیش طراحی شده که اغلب فقط در ذهن و فکر خود مجسم نموده بودند و کمتر روی کاغذ یا چیز دیگری پیاده می شد فقط در ذهن خود با استفاده از بندهای رنگی مختلف شروع به *رِند زدن* (رَج و ردیف کردن )می نمودند به این صورت بود که یک سر بند کُلُم را با مهارت خاصی به دو لِغ(رشته)از چِرچِرهای در کنار هم که یکی جهت آن توسط پیز وپله رو به بالا بود و دیگری رو به پایین (همان حالت ضربدری که قبلا گفته بودیم ) گِرِه می زدند و به این کار *رِند زدن* می گفتند و پس از اتمام گره با *رُنجِک* (ابزار مخصوص بریدن بند کُلُم ) گره را حدود یک سانتی متر یا کمی بیشتر می بریدند وبلافاصله با سرعتی مثال زدنی اقدام به گره بعدی می نمودند که بعضی از کدبانوها که تبحر خاصی در این کارداشتند سرعت حرکت دست آنها را نمی توانستی ببینی، اگر فیلمبرداری می شد الان با حرکت آهسته می شد دید که چقدر سریع این کار را انجام می دادند به طوریکه عرض دو متری قالی را که بالای 500 رِند بود در کمتر از 5 دقیقه رِند می زدند و پس از یک ردیف رند زدن حال نوبت قراردادن پود قالی روی این ردیف بود که با استفاده از ماشر که قبلا کار گذاشته شده بود ودر یک سر ردیف ها آماده بود با انگشتان دست به فاصله ده سانت ده سانت از میان دو رشته تار رد می شد و وقتی به آن سر قالی می رسید کشیده می شد و دو سه بار دور سه الی چهار لِغ از رشته های تار قالی در انتها سمت راست یا چپ پیچانده می شد تا شیرازه لبه قالی هم بافته این ماشر (پود) را ابتدا با غَرَه در هلالهای 20 الی 25 سانتی متری می کوبیدند و سپس این هلالها را از وسط می کوبیدندبه همین صورت تا نزدیک رِندها می شد حالا با کَرکیت این پودها را محکم می کوبیدندتا کامل روی رندها قرار گیرد و سپس کنار گذاشته می شد برای بعد از ردیف بعدی ، سپس با قیچی مخصوص شروع به بریدن بالای رندها می کردند تا بلندیو کوتاهی احتمالی گرفته شود و رِندها تراز شوند این اضافه بریده شده رِندها را به آن *کُلْکْ* می گفتند در یک قوطی یا گونی یا چیز دیگر قرار می دادند و درپایان با آنها بالشت یا متکا درست می کردند ویا در تشک بچه هایی که در گهواره بودند مورد استفاده قرار می گرفت خلاصه هیچ چیز دور ریختنی نداشتند (البته ناگفته نماند در یک ردیف گاهی موقع از هفت یا هشت رنگ مختلف و گاهی هم بیشتر استفاده می شد زیرا با توجه به نقشه و اشکال هندسی موردنظر شامل مستطیل، مربع، لوطی و شکل حیوانات از جمله بز و پازنِ کوهی، اسب، شیرو پرندگان و علامتهای خاص دیگری از جمله پنگ سگی، و چنگک، ودبگر اشکال مورد نظر لازم می بود که از رنگهای مختلف استفاده شود )

کدبانوی خانه این کار طاقت فرسا را معمولا صبحها بعد از فرستادن گوسفندان و روانه کردن چوپان و سرچشمه رفتن و آب مورد نیاز یک روز را آوردن و چایی ونوُشتا دادن به شوهر وروانه کردن وی پی کار روزانه اش بیرون از خانه و همچنین دادن صبحانه به بچه ها و پختن یک قفه نان،، در حدود *تره چاس* (حدود ساعت 9 تا 11 صبح) اقدام به بافتن قالی می نمود پس ازآن تدارک ناهار و کارهای روزمره و دوباره بعدازظهر تا غروب کار قالی بافی را ادامه می داد و در فکر تهیه شام نیز بود و در همین حال چوپان و گله و شوهر و بچه ها می رسیدند و بعد از دوشیدن بزها و گوسفندها ،شام را حاضر می کرد و پس از شام نیز به تهیه ماشِرهای مورد نیاز فردا و کُلُم های بند مورد نیاز می پرداخت و پس ازخواباندن همه افراد خانه خود نیز جهت استراحت به رختخواب می رفت تا دوباره روز از نو و روزی از نو . تا دوباره روز دیگری آغاز شود و کارهای روز قبل را از سر گیرد و در این رابطه شعری زیبا هم دارند که می گویند:

مِرَه کاری ،زِنَه کاری

تا بِچَرخه ،روزگاری

و کار قالی بافی به اینصورت حدود یک ماه به طول می کشید و پس از پایان آخرین ردیف نیز حاشیه ای ده سانتی متری دقیقا مانند حاشیه ابتدای قالی روی آخرین ردیف ها بافته می شد و سپس از دو طرف حدود 10الی 12 سانتی متر از چِرچِر ها را می گذاشتند و بقیه را می بریدند و این 10الی 12 سانتی متر هر چند رشته ای را به هم مانند پَل دختران خود می بافتند تا از رشته رشته شدن و از بین رفتن آنها جلوگیری نمایند و اینک پس از یک ماه کار وتلاش خستگی ناپذیر ماحصل کار کدبانوی خانه یک قالی *«سوُ وُ دوُ»* چشم هر بیننده ای را به خود خیره می نمود وبه عنوان آبروی خانه و خانه داری زیر پای مهمانان خودنمایی می کرد و چنانچه مهمانی از بافنده این قالی سراغ می گرفت مرد خانه با افتخار می گفت این کار *کینوی خوُمه* (کار همسر خودم هست )

نویسنده مطلب: کیهان جان فزا بهمئی

خانطلا دات کام - کانال تلگرام ایل بهمئی الیمایی - بافتنی ها در ایل بهمئی

بهمئی ها در فارسنامه ناصری

خانطلا دات کام

منطقه ی کُهْگیلویه با مساحتی نزدیک به ۱۵۵۰۰ کیلومتر مربع در جنوب ایران و میان رشته کوه های زاگرس قرار گرفته است. کهگیلویه منطقه ی کوهستانی است که از شرق با سرزمین تُرکهای قشقایی در استان فارس ، از شمال غرب و غرب با سرزمین بختیاری و استانهای اصفهان و خوزستان و از جنوب با شهرستان دیلم در استان بوشهر(که خود زمانی جزء فرمانداری کل کهگیلویه بود) همسایه است.

این وضعیت کوهستانی و صعب العبور بودن جغرافیای منطقه و همسایه بودن با دو ایل از قوی ترین ایل های ایران (قشقایی و بختیاری) باعث گردیده که این منطقه تا سالهای سال ارتباط چندانی با سایر نقاط کشور نداشته باشد. تا سالهای دهه ۴۰ شمسی در واقع بجز برخی از رؤسای ایل ها ، افراد عادی امکان و فرصت چندانی برای داشتن ارتباط با شهرهای بزرگ همچون شیراز ، اهواز و اصفهان نداشتند. هم اکنون وضعیت راههای ارتباطی منطقه بهتر از گذشته می باشد ، هرچند که با وضعیت قابل قبول فاصله دارد.

هم اکنون منطقه کهگیلویه به سرزمین های ایلات شش گانه معروف می باشد؛ این ایل ها شامل: بهمئی، طیبی، بویراحمد، چُرام، دِشْمِن زیاری و باوی می باشند. هر چند در گذشته تعداد ایلات و طوایف کهگیلویه بیش از این بوده است؛ بعنوان مثال طوایف یوسفی و نویی در گذشته دارای ساختار مستقل ایلیاتی بوده اند امّا به دلیل زد و خورد و پراکندگی از نظر ساختار عشایری کوچک شده و جزو شاخه های وابسته به ایلات بهمئی و بویراحمد قرار گرفته اند.

از سوی دیگر تعدادی از ایلات و طوایف منطقه به دلیل تقسیمات کشوری در استان خوزستان ساکن هستند و همین موضوع هم باعث به وجود آمدن ارتباطات اقتصادی و اجتماعی گسترده با استان خوزستان بویژه شهرهای بهبهان ، باغملک و رامهرمز مخصوصاً در میان ایل های بهمئی، طیبی و بویراحمد گرمسیر شده است.

تا قبل از اصلاحات ارضی در سال ۱۳۴۱ نظام زندگی در منطقه کهگیلویه مبتنی بر ساختار سنتی عشایر (نظام کوچ ، دامداری و حاکمیت خوانین) بوده است. ولی پس از اصلاحات ارضی بتدریج شیوه زندگی یکجا نشینی رواج یافت و دامداری کم رنگ شده و کشاورزی پررنگ تر از گذشته گردید. ساکنین منطقه از قوم لر می باشند و زبان گفتاری هم لری کهگیلویه ای با لهجه های بهمئی، طیبی و بویراحمدی است که بسیار به زبان فارسی نزدیک می باشد.

منطقه کهگیلویه دارای قدمت تاریخی از زمان حکومت عیلامیها می باشد که خود نشان دهنده استعداد غنی جغرافیایی منطقه کهگیلویه برای سکونت بشر و رشد و شکوفایی تمدن است. پس از ورود آریایی ها به فلات ایران و ساکن شدن شاخه پارسی آن در جنوب ایران ، منطقه کهگیلویه هم زیرمجموعه ساتراپ (استان) پارس هخامنشی قرار گرفت. جدا از هرگونه تعصّب و جانبداری باید گفت ساکنین کهگیلویه دارای روح آزاده، شجاع و صادق ایلیاتی بوده اند و هنوز هم نمونه یک انسان شریف می باشند. کهگیلویه، تاریخ و گذشته پر افتخار و پاکی دارد. از زمانی که در مقابل سپاه اسکندر مقدونی به فرماندهی آریوبرزن ایستاد و تا قرن حاضر که در برابر زورگویی های رضاشاه قلدر مقاومت کرد و تا حضور در مقابل قوای مهاجم صدام بعثی که بیشترین آمار ایثارگری را در کل کشور به نسبت جمعیت داشته است.

میرزا حسن فسایی در کتاب معروف و معتبر فارسنامه ناصری که به فرمان ناصرالدین شاه قاجار (نزدیک به ۱۵۰ سال پیش) نوشته شده و تدوین آن در حدود یازده سال زمان برده است، اطلاعات ارزنده ای را درباره ایلات و طوایف کهگیلویه بیان می نماید. امّا با توجه به حجم بالای مطالب ارائه شده در کتاب فارسنامه ناصری، بهمئی دات کام در این مجالْ بیشترِ توجه خود را بر روی ایلات لیراوی کوه معطوف خواهد نمود. فسایی در کتاب خویش این گونه به معرفی بلوک کهگیلویه می پردازد:

از نظر جغرافیایی، نواحی کهگیلویه را بر دو قسمت نموده اند، بخش شرقی و شمالی آن، که پشتکوه نامیده می شود و بخش غربی و جنوبی آن، که زیرکوه نامیده می شود. پشتکوه در اصل سه ناحیه بود: بلاد شاپور ، تل خسروی و ناحیه رون. بخش زیرکوه پنج ناحیه بود:

ناحیه لیراوی
ناحیه حومه ارجان
ناحیه زیدون
ناحیه باشت
ناحیه کوهمره

فسایی در ادامه می نویسد: در زمان آبادیِ شهر ارجان، توابع آنرا یعنی تمامی کوه گیلویه را بر ۸ ناحیه قسمت بود و بعد از خرابی آن و آبادی بلده بهبهان، ایلات لر کوه گیلویه اسامی کوهستان را تصاحب کرده، نامی تازه بر آن گذاشته اند. جماعت صحرانشین کوه گردِ فارسی زبان را “لُر” می گویند و لر در مملکت فارس دو قسم است: یکی لرِ مَمَسَنی و دیگری لرِ کوه گیلویه که بر سه ایل قسمت شده اند و مردمان هر طایفه جز کلانتر و بزرگ خود را نخواهند و در اطاعت دیگری در نیایند.

نویسنده فارسنامه ناصری ایل هایی که در کهگیلویه ساکن هستند را شامل سه ایل آقاجری، باوی و جاکی بیان می دارد. فسایی می نویسد:

اول ایل آقاجری است و آنها را از چندین طایفه ترک و تاجیک و لر انتخاب کرده و همه را آقاجری گویند و شماره خانه های آنها در قدیم از سه چهار پنج هزار می گذشت و اکنون نزدیک به ۸۰۰ خانوار می شوند و بر چندین تیره قسمت می شوند: افشار، بگدلی، تیلکو، جامه بزرگی، جغتایی، داودی، شعری، قره باغی و گشتیل و لُرزبان و تمامی آقاجری در تابستان و زمستان از اکناف حومه بهبهان که گرمسیری سخت است بیرون نروند. در زمستان در چادرهای سیاهِ بیابانی توقف کنند و در تابستان در کناره های رودخانه کُردستانِ بهبهان و رودخانه خیرآبادِ بهبهان، خانه ها را از شاخ و برگ بید ساخته و منزل نمایند و مال و دیوان خود را از مواشی گاو و گوسفند و گاومیش دهند و در کنار ماهور و تلال حمه زراعت دیمی نمایند.

دویُم ایل باوی بود و از نواحی اهواز به ناحیه باشت و کوهمره کوه گیلویه آمده اند و شمار خانه های باوی که صحرانشین اند از ۱۵۰۰ بگذرد و بر چندین تیره قسمت شده اند مانند: علیشاهی، گشین، قلعه ای(عمله)، برآفتابی و موسائی. زبان این تیره ها همه مانند زبان سایر لرها می باشد.

سیم از ایلات لرهای کوه گیلویه ایل جاکی است و این ایل دو قسمت گشته: یکی را لیراوی و دیگری را چهاربنیچه گویند و بنیچه جمعی را گویند که بر املاک و مردمان پیشه کار بندند و چهاربنیچه چهار ایل باشند: بویراحمد و چُرام و دِشْمِن زیاری و نوئی

امّا لیراوی بر دو قسم شده یکی را لیراوی دشت که در دهات ناحیه لیراوی مسکن دارند و دیگری لیراوی کوه که بر چهار ایل قسمت گشته است: بهمئی و شیرعلی و طیبی و یوسفی و ایل شهروئی شاخه ای از ایل شیرعلی است.

ایل بهمئی: ایل بهمئی بر دو قسمت شده: احمدی و مُحْمَدی به ضم میم و سکون حاء و فتح میم. خوانین بهمئی از مُحْمَدی است و این دو قسمت از بهمئی بر چندین تیره گشته اند: بوالعباسی، بُناری، بیژنی، جلیلی (جلالی)، خلیلی، رودتلخی، علاءالدینی، عمله، کلاه کج، کماهی (کمایی)، مُحْمَدمیسا و نریمیسا. شماره آنها از ۳۰۰۰ خانوار بگذرد و کلانتر آنها از تیره نریمیساست. و ایل بهمئی چندین محل از ناحیه رون را که از جانب شمالی بهبهان است تصاحب کرده به ناحیه بهمئی شهرت یافته است. درازی این ناحیه از کوه غاران تا کوه انجیره ۱۴ فرسخ (تقریباً ۸۸ کیلومتر)، پهنای آن از قلعه اعلی- مشهور به قلعه الله- تا قریه فارتِک ۹ فرسخ (تقریباً ۵۷ کیلومتر) و تمام ناحیه بهمئی کوهستان سردسیر پرچشمه و رودخانه های شیرین گواراست و محل کشت و زرع ندارند و عموم این کوهستان در قدیم باغستان انگور و انجیر دیمی بود و اکنون آثار آنها باقی است و فصل زمستان در نواحی بختیاری و صحرای رام هرمز، قشلاق کنند و معیشت و زندگانی آنها از بلوط و بن و بادام کوهی و گوشت شکار است و مالیات دیوانی را از نتاج اسب و خر و گوسفند و گاو و گاومیش ادا کنند. مردمان بهمئی دلیرند که ۱۰ نفر تفنگ چی بهمئی را با ۱۰۰ نفر تفنگ چی بختیاری برابر گرفته اند و در وقت جنگ برهنه باشندکه چون پاره جامه با گلوله تفنگ در بدن فرو رود زخمش کهنه شود. کلانتر بهمئی ملاقیصر بهمئی بود و بعد از وفات او پسرش ملاعلی شیر بهمئی به منصب کلانتری رسید و بعد از او پسرش خلیل خان بهمئی به منصب کلانتری رسید و بعد از وفات او پسرش جعفرخان کلانتر این ناحیه گشته، تاکنون باقی است.

ناحیه وسیع بهمئی را ۴ قریه آباد بیشتر نباشد:

دیشموک: ۱۴ فرسخ میانه شمال و مشرق بهبهان است. (تقریباً ۸۸ کیلومتر)
فارتک: ۱۳ فرسخ میانه شمال و مشرق بهبهان است. (تقریباً ۸۱ کیلومتر)
قلعه اعلی: ۱۷ فرسخ شمال بهبهان است. (تقریباً ۱۰۶ کیلومتر)
مُمْبی: ۸ فرسخ شمالی بهبهان است. (تقریباً ۵۰ کیلومتر)

ایل شیرعلی: در زمان قدیم از ۱۰۰۰ خانوار بیشتر بودند و شهرویی تیره ای از شیرعلی است. بعد از وفات میرزا منصورخان والی بهبهان در حدود سال ۱۲۵۶ تمام طایفه شیرعلی و شهرویی از نواحی بهبهان به جانب رامهرمز ، عربستان و شوشتر فرار نمودند. در سال ۱۲۸۲احتشام الدوله اویس میرزا ، تیره های شیرعلی را اطمینان داد و به کهگیلویه بازگردانید و در محل بوالفریس از محال حومه بهبهان منزل داد و مدتی بماندند و بعد از عزل اویس میرزا باز پراکنده اطراف شدند.

ایل طیبی: در شماره نزدیک به ۲۰۰۰ خانوار باشند و بر چندین تیره قسمت شده اند: تاج طیب، تاحسین شاهی، تارضایی، تاغین علی، تاماولی، تامرادی، عالی طیب قنبری، ناصرطیب، کرائی، گیوه چرمی، چارگاهی، تاویسی، سلیمان شهرویی و خواجه دزکی و این جماعت چندین محل از بلادشاپور و ناحیه رَوَن را تصرف کرده و به نام ناحیه طیبی شهرت یافته است و این ناحیه طیبی میانه شمال و مشرق بهبهان است. درازی آن از “سه گنبدان” است تا قلعه رئیس ۸ فرسخ (تقریباً ۵۰ کیلومتر) و پهنای آن از قریه ترو تا اَلمان ۶ فرسخ (تقریباً ۳۸ کیلومتر) و قشلاق زمستانه ایل طیبی در بلادشاپور است و ییلاق آنها از محال رَوَن است. کِشت و زرع آنها در بلادشاپور، گندم و جو پنبه و برنج و کنجد و آبش از رودخانه و چشمه است و قصبه این ناحیه ” لِنده ” است، ۱۰ فرسخ از بلده بهبهان و ۵ فرسخ از قصبه ده دشت دور است. کلانتر این ناحیه در زمان غفران توأمان، کریم خان زند، رشید خان طیبی بود و بعد از وفات او پسرش ابول خان به جای پدر برقرار گردید و بعد از وفات او پسرش محمد خان طیبی به منصب کلانتری رسید و بعد از وفات او حسن علی خان کلانتر طیبی گشته و تاکنون باقی و برقرار است.

ایل یوسفی: از قدیم تا سال ۱۲۵۶ که میرزامنصورخان والی بهبهان وفات یافت ، نزدیک به ۷۰۰ خانه بودند و در حوالی تنگ سروک و تنگ ماغر که ۱۲ فرسخ میانه مغرب و شمال بهبهان است، قشلاق و در نزدیک برم اَلْمان یعنی دریاچه المان که در اصل از ناحیه رون است ییلاق داشتند و چندین سال است که پراکنده اکناف بصره و عربستان گشته اند و ۷۰ تا ۸۰ خانوار دیگر از آنها باقی است و کلانتر آنها جعفرخان یوسفی پسر علیمرادخان یوسفی است و این ناحیه مشتمل بر ۴ قریه خراب است:

المان: ۴ فرسخ مشرقی تنگ سَرْوَک است. (تقریباً ۲۵ کیلومتر)
اوسل: ۳ فرسخ مشرقی تنگ سَرْوَک است. (تقریباً ۱۹ کیلومتر)
قلات: ۶ فرسخ مشرقی تنگ سَرْوَک است. (تقریباً ۳۸ کیلومتر)
کوف: ۵ فرسخ مشرقی تنگ سَرْوَک است. (تقریباً ۳۱ کیلومتر)

ایل بویراحمد: ناحیه تُل خسروی و چند ناحیه از بلادشاپور و ناحیه رون را متصرف شده است. تمامی آنها به ناحیه بویراحمد مشهور گشته است و این ناحیه میانه شمال و مشرق بهبهان است. بویراحمد نزدیک به ۲۰۰۰ خانوار دارد و تیره های آن بر این قرار است: آقایی ، اولادمیرزاعلی ، تامرادی ، تاس احمدی ، نگین تاجی ، شیخ ممو ، گودرزی ، مشهدی ، عباسی ، سرکوهک ، باتولی ، اردشیری ، باباملکی و باده لونی.

ایل چرام: وسعت آن از قریه بابایاری تا قریه تل گرد و از کوه ساورز تا باغستان گشتاسب است. اسامی تیره های چرام بر این وجه است: بگلر، گشتاسب، کمان کشی، مسیح شاهی، دیلگون، بناری، شیخ گلبار، تارمونی و حسام بهاءالدینی. شمار خانوارهای چرام به ۶۰۰ تا ۷۰۰ نرسد و کلانتر و بزرگ چرام از تیره بگلر است.

ایل دشمن زیاری: دشمن زیاری نام دو طایفه است ، یکی را طایفه دشمن زیاری ممسنی گویند و دیگری را دشمن زیاری کهگیلویه. طایفه کهگیلویه دو قسمت شده است: الیاسی و دیگری گشتاسی و هریک چندین تیره شده اند مانند: شیرمحمدی، سودیناری، بویری، باوردیناری، سلطانی و قلندری.

ایل نویی: اسامی تیره های نوئی از این قرار است: زیلوئی، دلاوری، دره موردی، جلاله، پاپی و زنگنه که مسکن آنها در ۵ قریه کنار رودخانه خرسان است شیخ تیراوگان، شیخ هابیل، محمودشاهی، مهوینی و قصبه و کلانترنشین این ناحیه ” پلی ” است. ۹ فرسخ از بهبهان و یک فرسخ از ده دشت دور است.

همانگونه که می بینیم فسایی در کتاب خود از جنگجویی و شجاعت بهمئی ها سخن می گوید که در آن زمان ده نفر تفنگ چی بهمئی را با صد نفر تفنگ چی بختیاری برابر گرفته اند. در واقع شجاعت و دلیر بودن ویژگی تمام ایلات و طوایف لر بوده است امّا طوایف ایل بهمئی این سلحشوری را به نحو بارزتری در میان خود داشته اند به گونه ای که این امر مورد توجه افرادی چون میرزا حسن فسایی، لایارد انگلیسی و بارون دوبد روسی نیز قرار گرفته است.

نکته دیگری که فسایی ارائه کرده است پراکندگی شدید در میان ایل یوسفی است؛ به گونه ای که یوسفی ها قبل از پراکندگی ۷۰۰ خانوار و پس از آن به ۷۰ خانوار کاهش یافته اند. به عبارت دیگر می توان گفت تقریباً ۹۰% یوسفی ها پراکنده اکناف و به ویژه عراق و عربستان گردیده اند. البته قابل ذکر است که به گفته پیران و بزرگان، یکی از دلایل اصلی این پراکندگی، درگیری میان یوسفی ها و حکام منطقه بهبهان و کهگیلویه در زمان علیمرادخان یوسفی بوده است. سرانجام این پراکندگی موجب کوچک تر شدن ساختار ایل یوسفی گردید، بنحوی که به تدریج جزو طوایف وابسته به بهمئی ها قرار گرفتند. امّا از آنجایی که یوسفی ها و بهمئی ها پسرعموهای یکدیگر بوده و دارای نزدیکی تاریخی، جغرافیایی و نژادی می باشند در نهایت این وابستگی نه تنها به ضرر آنها نگردید بلکه موجب شد یوسفی ها در سایه قدرت بهمئی ها از خطرات و گزندهای احتمالی بعدی در آن دوران پر آشوب نیز در امان بمانند؛ به گونه ای که هم اکنون اصلی ترین و منسجم ترین شاخه های یوسفی در کنار بهمئی ها ساکن می باشند.

نکته دیگر در خصوص وضعیت ایل بویراحمد می باشد؛ فسایی آمار بویراحمدیها را ۲۰۰۰ خانوار و کمتر از بهمئی ها ذکر می کند و این در حالی است که هم اکنون ایل بویراحمد از نظر جمعیت، بزرگتر از ایل بهمئی است. در این خصوص باید توجه داشت که در زمان تألیف کتاب فارسنامه توسط فسایی، نویی ها یک ایل جداگانه بوده و هنوز زیرمجموعه بویراحمد قرار نگرفته بودند؛ همچنین بویراحمدی ها توانستند علاوه بر نویی ها گروههای دیگری را نیز به هسته خود اضافه نمایند.

در واقع ایل بویراحمد یک اتحادیه ایلی بوده است که در گذر زمان، طوایف و ایلات بیشتری را به خود جذب کرده و موجودیت خویش را گسترش داده است.

شایان ذکر است که طیبی ها، چُرامی ها، دِشْمِن زیاری ها و باوی ها هنوز هم از ایلات بزرگ و اصلی کهگیلویه هستند و این در حالی است که آقاجری ها زمانی جزو بزرگترین گروههای ساکن در کهگیلویه بوده اند ولی هم اکنون به صورت پراکنده در استانهای خوزستان و کهگیلویه بویراحمد ساکن هستند و انسجام و یکپارچگی گذشته را ندارند.

فارسنامه ناصری

ریشه شناسی واژه لُرکه نژاده لری گویش ایل بهمئی

maghar#